Znane i nieznane piotrkowskie herby

Znane i nieznane piotrkowskie herby

 

     Osiemsetletnie – fenomenalne – dzieje naszego miasta poznajemy wodząc wzrokiem po fasadach kamienic, spacerując Traktem Wielu Kultur oraz odczytując epitafia na starych nekropoliach. To jednak nie wszystko; o tożsamości ośrodka świadczą także symbole, z których najważniejszy pozostaje herb. Pytając o jego wyglądróżne pokolenia piotrkowian, słyszymy odmienne odpowiedzi. Wielu z nas słusznie wskazuje na orła. Starsi piotrkowianie nadal natomiast przytaczają wariant oglądany na elewacji wieży ciśnień czy alegorycznych płaskorzeźbach hali targowej. Nikt prawie zaś nie pamięta o jeszcze innych, funkcjonujących niegdyś znakach miasta. Prześledźmy więc listę znanych i nieznanych piotrkowskich herbów.

 

Pod skrzydłami orła

     Jedynym właściwym historycznie godłem Piotrkowa jest – przyjęty w XIV w. – biały niekoronowany orzeł zwrócony w heraldycznie prawą stronę. Pochodzi on od herbu panującego księcia, prawdopodobnie Władysława Łokietka. Znamy go z odcisków pieczęci miejskich na dokumentach oraz z rysunku na stronie tytułowej wydanego w 1646 r. utworu Jacka Dyndowicza „Na klejnot herbowy...”.

 

Wizerunek herbu Piotrkowa ze strony
tytułowej utworu J. Dyndowicza

 

 

 

Herb „przejściowy”

     Piotrkowskiego orła nie ominęły modyfikacje. Ten ukazany na odcisku miejskiej pieczęci większej z 1674 r. zmienił się o tyle, że – prócz korony – otrzymał tarczę piersiową z otwartą warowną bramą i trzema basztami. Ok. 1792 r. cały herb odmienił się zaś nie do poznania. Dominacja orła zakończyła się na rzecz tego, co poprzednio nosił on na piersi. Nowy znak wyobrażał mury miejskie o trzech basztach – z małym koronowanym orłem nad środkową z nich – oraz otwartą bramę z literą P w środku. Ten tzw. „przejściowy” herb Piotrkowa znany jest najlepiej z odrysu E. Rembeka z 1915 r. Rzeźbiarska jego kopia znajduje się na wieży ciśnień, graficzna zaś – zdobi obwolutę wydanych w 1989 r. „DziejówPiotrkowa Trybunalskiego”.

     Herb „przejściowy” utrzymał się również pod zaborem pruskim, kiedy Piotrków został stolicą departamentu. W okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, choć miasta nie używały pieczęci z własnymi herbami, tradycja zdołała przetrwać, czego dowodem jest np. powtórzenie herbu „przejściowego” na rysunku Kazimierza Stronczyńskiego z 1851 r.

Pierwsza modyfikacja herbu Piotrkowa
(odcisk miejskiej pieczęci większej z 1674 r.)

„Przejściowy” herb Piotrkowa
na przerysie E. Rembeka z 1915 r.

Wrzeciona w srebrnym polu

Pod zaborem rosyjskim, w półsuwerennym Królestwie Polskim, Piotrków kilkakrotnie zmieniał przynależność administracyjną. Przełomowym momentem był jednak 1867 r., kiedy stał się stolicą jednej z dziesięciu nowoutworzonych królewiackich guberni. Choć samo miasto oficjalnie nie posługiwało się herbem, takiż (dekretem cara z 25 II 1869 r.) otrzymała gubernia. Herb ów tworzyły w polu srebrnym ustawione w pas trzy czarne wrzeciona. Tarcza herbowa – francuska nowożytna – zwieńczona była koroną imperatorską i otoczona złotymi dębowymi liśćmi złączonymi taśmą Andrejewską. Godło guberni – schematyczne, nudne i pozbawione polskich tradycji – zatwierdzone zostało przez polityków a nie heraldyków, co było kolejnym elementem tępienia polskości w epoce popowstaniowej. Dość powiedzieć, że z dziesięciu wprowadzonych w 1869 r. herbów, jedynie w herbie guberni lubelskiej znalazły się godła historyczne. W pozostałych przypadkach czerpano ze zwyczajów miejskiej heraldyki rosyjskiej. W przypadku regionu piotrkowskiego zaowocowało to wyborem wrzecion, gdyż do guberni przynależała Łódź, centrum włókiennictwa.

Herb opracował Rosjanin, reprezentant petersburskiej Heroldii, B. Kione. Choć po cichu planował przemycić pewne elementy z „przejściowego” herbu Piotrkowa – jak zaznaczono – zmuszony został skapitulować. Mało tego – wielkość cara podkreślił dodatkowo wizerunkiem herbowej korony – zamkniętej, złotej i podszytej czerwienią. Wizerunek przedstawia koronę koronacyjną Mikołaja I na króla polskiego, zwaną koroną Anny Iwanowny. Wykonana została ona w 1730 r. na wzór bizantyjski przez G. W. Dunkela. Jej dwie półsfery symbolizują Cesarstwo Rzymskie, całość zamyka kabłąk, zaś zwieńczeniem jest krzyż osadzony w rubinie wielkości gołębiego jaja. Do jej przystrojenia użyto w Petersburgu kamieni szlachetnych z wcześniejszej korony carycy Katarzyny I.

Samo miasto – w przeciwieństwie do guberni – nie miało w tym okresie oficjalnego herbu. Środowiska patriotyczne (R. Plenkiewicz) trzymały w pamięci dawnego orła i symbol „przejściowy”. Władze natomiast, choć nie wprowadziły go w życie, w 1874 r. zaprojektowały dla miasta zupełnie odrębny herb. Jego godło i tarcza były analogiczne do tychże elementów w herbie guberni (wrzeciona w pas); koronę imperatorską zastąpiła złota korona muralis, zaś wieniec dębowy – splecione taśmą Andrejewską dwa złote kłosy. Znak ten nigdy nie został oficjalnie użyty.

Herb guberni piotrkowskiej z 1869 r

Niedoszły herb Piotrkowa z 1874 r.

 

Trudny powrót do tradycji

Pierwszą próbą powrotu do historycznego godła było umieszczenie orła na pieczęci miejskiej w 1917 r. Po odzyskaniu niepodległości, gdy władze centralne zakazały miastom używania własnych pieczęci, funkcję herbu Piotrkowa ponownie przejął niestety znak „przejściowy”. Wtedy właśnie, w 1927 r. umieszczono go na gzymsie wybudowanej wieży wodnej; widnieje również na znaczkach opłat skarbowych Zarządu Miejskiego czy planie miasta z 1938 r. Historyczny herb Piotrkowa przypomniano dopiero w maju 1939 r. Wydane wówczas rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych zalegalizowało powrót niekoronowanego orła białego ze złotym dziobem w czerwonym polu. Jak się okazało – właściwy herb Piotrkowa i tym razem nie powrócił na długo. Podczas okupacji hitlerowskiej cofnięto się bowiem do znaku „przejściowego”, z tym, że znad murów miejskich usunięto orła. Po zakończeniu wojny – kiedy Orzeł Biały stał się herbem państwowym – miasto znów przyjęło herb „przejściowy”. Po powstaniu województwa piotrkowskiego tenże znak stał się równocześnie i jego symbolem. Sytuacja utrzymała się aż do 1978/1979 r., kiedy przy okazji obchodów czterechsetlecia utworzenia Trybunału Koronnego ostatecznie przywrócono Piotrkowowi jego historyczny herb. Taki pozostaje do dziś. Dodatkowo – w 1999 r. na podstawie jego modyfikacji opracowano herb piotrkowskiego powiatu ziemskiego.


Odcisk pieczęci Miasta Piotrkowa z 1917 r. 


Wizerunek herbu Piotrkowa na znaczku opłaty
skarbowej na rzecz Zarządu Miasta z 1938 r

 


Okaleczone godło miasta na odcisku
okupacyjnej pieczęci niemieckiej z 1941 r.


Powojenny powrót do godła „przejściowego” 
(odcisk pieczęci Zarządu Miejskiego z 1947 r.)

Obecny herb Piotrkowa Trybunalskiego

Obecny herb Piotrkowa Trybunalskiego

 

Mariusz Furman
Kraków